Negen onderdelen van het regeerprogramma in strijd met de beginselen van rechtsstatelijkheid
De Nederlandse orde van advocaten (NOvA) heeft een externe commissie de opdracht gegeven om onafhankelijk een rapport op te stellen over het rechtsstatelijke gehalte van het regeerprogramma van het kabinet Schoof. De commissie, onder leiding van professor Mak, geeft negen onderdelen van het regeerprogramma de kwalificatie 'rood' en ziet deze als in strijd met de beginselen van rechtsstatelijkheid.
Daarnaast zijn er achtentwintig 'gele' kwalificaties gegeven aan voorstellen die de commissie beschouwt als een risico voor de rechtsstaat en een zestal ‘groene’ voorstellen die de rechtsstaat kunnen versterken. 
Tegelijkertijd spreekt uit het regeerprogramma een overheid die bepaalde mensen categorisch effectieve toegang tot het recht en een eerlijke gang naar de rechter wil ontzeggen. Er is zelfs sprake van voorzienbaar misbruik van bevoegdheid bij de voorgenomen inzet van staatsnoodrecht bij asiel en migratie. Hier wordt getornd aan de fundamenten van de rechtsstaat. De overheid kan daarmee niet pretenderen een volwaardige rechtsstaat te zijn, alle mooie verklaringen ten spijt.
De toetsing is door middel van een ‘quick scan’ uitgevoerd, waarbij de commissie zich beperkt tot een basale juridische toets met drie hoofdcriteria: betrouwbare overheid, grondrechten en effectieve rechtsbescherming. Aan de hand van dit toetsingskader zijn de plannen gekwalificeerd als groen voor plannen die de rechtstaat kunnen verbeteren, geel voor plannen die een risico vormen voor de rechtsstaat en rood voor plannen die in strijd zijn met beginselen van rechtsstatelijkheid.
De commissie ziet negen onderdelen van het regeerprogramma als in strijd met de beginselen van rechtsstatelijkheid. Het activeren van de uitzonderingsbepaling van de Vreemdelingenwet 2000 is voor de commissie vanuit democratisch-rechtsstatelijk perspectief onaanvaardbaar. Het kabinet onderbouwt op geen enkele manier de legitimiteit van dergelijk staatsnoodrecht. Ook de aangekondigde ‘asielbeslisstop’ en het nog verder versoberen van de opvang worden door de commissie als in strijd met de rechtsstaat gekwalificeerd.
De commissie kwalificeert ook het ontbreken van concrete maatregelen om de terugloop in de sociale advocatuur tegen te gaan als rood. Voldoende toegang tot het recht juist ook voor economisch kwetsbare personen is van groot belang in een rechtsstaat. Waar actie nodig is om de rechtsstaat in stand te houden, leidt stilzitten van de overheid tot de achteruitgang van de rechtsstaat.
De commissie is positief over de plannen van dit kabinet om het recht op vergissen te introduceren. Dit wordt gezien als een mogelijke versterking van de rechtsstaat. Ook de voorstellen van het kabinet om de ongelijkheid tussen Europees en Caribisch Nederland te verminderen door dezelfde sociale voorzieningen te bieden, ziet de commissie als een versterking van de rechtspositie van de inwoners van Caribisch Nederland.
De commissie is voorzichtig positief over het voorstel om het constitutionele toetsingsverbod op te heffen zodat rechters wetten kunnen toetsen aan klassieke grondrechten in de Grondwet. Dit voorstel krijgt steun, maar er zijn wel zorgen over het ontbreken van nadere uitwerking hiervan, vooral ook rond de invoering van een constitutioneel hof. Ook de verzelfstandiging van de Afdeling bestuursrechtspraak kwalificeert de commissie als groen. Zij is van mening dat de verdere scheiding van de rechtsprekende en adviserende functies van de Raad van State de rechtsstaat versterkt.
Achtentwintig punten uit het regeerprogramma kwalificeert de commissie als geel en daarmee als een risico voor de rechtsstaat. Daaronder vallen bijvoorbeeld het voornemen tot het intrekken van de spreidingswet en het verbieden van voorrang voor statushouders bij huisvesting, hetgeen de toch al aanwezige druk op de asielopvang naar verwachting zal doen toenemen. Ook het nastreven van een opt-out clausule voor het Europees asiel – en migratiebeleid raakt volgens de commissie de uitgangspunten van supranationale samenwerking en van gemeenschapstrouw. Voorgenomen plannen om de toegang van belangenorganisaties tot de rechter te beperken, beoordeelt de commissie als risicovol voor de rechtsstaat. Datzelfde geldt voor een eventuele inperking van het demonstratierecht.
De onafhankelijke commissie stond onder het voorzitterschap van Elaine Mak (Hoogleraar Encyclopedie van de rechtswetenschappen en Rechtstheorie, Universiteit Utrecht) en bestond verder uit de overige commissieleden: Jasper Krommendijk (Hoogleraar Rechten van de Mens en directeur van het Onderzoekscentrum Staat en Recht, Radboud Universiteit), Lieneke Slingenberg (Professor of Migrants and the Rule of Law, Vrije Universiteit Amsterdam), Camilo Schutte (advocaat bij Avizor en voorzitter van de NOvA-adviescommissie Rechtsstatelijkheid) en Channa Samkalden (advocaat bij Prakken d’Oliveira en lid van de NOvA-adviescommissie Rechtsstatelijkheid).
Lees het Rapport rechtsstatelijke toets regeerprogramma 2024