In de laatste jaren is vanuit de politieorganisatie meermalen aangedrongen op het schrappen van de eis dat het DNA-onderzoek in de opsporingsfase slechts kan plaatsvinden wanneer dat geboden is ‘in het belang van het onderzoek’, dat wil zeggen: de waarheidsvinding in de concrete zaak. De politie wil het onderzoek ook mogelijk maken ten behoeve van het onderzoek in andere zaken, en dan zowel zaken die zich in het verleden als zaken die zich in de toekomst afspelen. Primair doel wordt dan het vullen van de DNA-databank. De minister wijst die claim af als disproportioneel en niet noodzakelijk in een democratische samenleving (art. 8 EVRM).

De Adviescommissie Strafrecht is het geheel met de minister eens. Inderdaad zou het loslaten van het onderzoeksbelang als vereiste voor de toepassing van het dwangmiddel DNA-onderzoek tegen de wil van de verdachte een fundamentele stap betekenen. Die stap is ongewenst en niet te rechtvaardigen. Anders dan bij de Wet DNA-onderzoek bij veroordeelden is er bij DNA-onderzoek op grond van het Wetboek van Strafvordering immers nog slechts sprake van een verdenking, en dan geldt, evenals dat het geval is bij andere dwangmiddelen tegen verdachten waarmee inbreuk wordt gemaakt op fundamentele rechten, dat de inbreuk beperkt moet blijven tot de noodzakelijke onderzoeksmaatregel voor de waarheidsvinding in deze zaak tegen deze verdachte. Getoetst aan deze criteria gaat het te ver iedere verdachte reeds na aanhouding, geheel los van enige specifieke onderzoeksnoodzaak, te onderwerpen aan DNA-onderzoek en opname van zijn profiel in de databank. De noodzaak van dit voorstel is sterk verminderd door de invoering van de Wet DNA-onderzoek bij veroordeelden, die er immers voor zorgt dat het aantal profielen in de DNA-databank van het NFI sterk is toegenomen.

Wel is de minister van mening dat ruimere toepassing zou moeten worden gegeven aan het criterium van onderzoeksbelang. Naar het oordeel van de minister kan ook sprake zijn van een onderzoeksbelang, wanneer geen biologische sporen zijn aangetroffen, indien er andere feiten of omstandigheden zijn op grond waarvan de officier van justitie verwacht dat DNA-onderzoek bij de verdachte kan bijdragen aan het opsporingsonderzoek, bijvoorbeeld omdat de verdachte deel zou uitmaken van een groep personen of omdat dat onderzoek wellicht zou kunnen bijdragen aan de constatering dat het door de verdachte bekende misdrijf niet op zichzelf staat. Het DNA-onderzoek is hier niet (alleen) gericht op waarheidsvinding, in de zin van het vergaren van belastend of ontlastend bewijs, maar vindt tevens plaats met het oog op de naar aanleiding van het concrete strafbare feit op te leggen sancties, maatregelen en voorzieningen, aldus de minister.

De Adviescommissie Strafrecht roept de minister zekerheidshalve in herinnering dat het bij DNA-onderzoek om een dwangmiddel gaat, welk dwangmiddel bovendien inbreuk maakt op de lichamelijke integriteit van personen. Daarvoor dient een bijzondere rechtvaardiging aanwezig te zijn, terwijl die toepassing bovendien aan strikte voorwaarden dient te worden gebonden. Niet voor niets eist het EVRM dat bij inbreuken op de mensenrechten genoemd in artikel 8 EVRM sprake moet zijn van een ‘pressing social need’. Die eis staat op gespannen voet met de idee van de minister dat DNA-onderzoek ook zou kunnen worden gebruikt als “meer algemeen opsporingsmiddel in de concrete strafzaak”. De rechtvaardiging voor de inbreuk is slechts aanwezig, indien DNA-onderzoek een noodzakelijke onderzoeksmaatregel is voor de waarheidsvinding in deze zaak, tegen deze verdachte.

In 1997 werd door de toenmalige minister van justitie voorgesteld om het toen nog geldende criterium “indien uit feiten en omstandigheden blijkt van ernstige bezwaren tegen de verdachte en indien het onderzoeksbelang dringend noodzakelijk is voor het aan de dag brengen van de waarheid,” te mitigeren, in de zin dat de laatste eis (dringende noodzakelijkheid voor de waarheidsvinding) daarbij zou komen te vervallen. De Adviescommissie wees er toen in reactie op dat het gegeven dat het hier gaat op een onderzoek in het lichaam, in combinatie met het feit dat het gaat om gedwongen medewerking aan een dergelijk onderzoek, voor de wetgever aanleiding was om in hoge toepassingsdrempels te voorzien en dat de ontwikkelingen sindsdien noch de door de minister toen aangevoerde argumenten aanleiding gaven dit oordeel te herzien. 10 jaar na dato is dat (nog steeds) niet het geval.

DNA-onderzoek bij veroordeelden

Een tweede onderwerp dat in de nota wordt behandeld, is het DNA-onderzoek bij veroordeelden. Deze wet trad op 1 januari 2005 in werking voor personen die reeds veroordeeld zijn of veroordeeld worden voor gewelds- en zedenmisdrijven waarvoor voorlopige hechtenis is toegelaten en die zijn aangewezen bij het besluit tot inwerkingtreding van die wet. De eerste fase van die wet loopt tot 1 januari 2008. Daarna zou worden bezien welke groep veroordeelden eveneens voor een dergelijk DNA-onderzoek in aanmerking kwamen. In vergaderjaar 2005/2006 gaf de minister reeds aan te overwegen om de tweede fase in tijd naar voren te halen. Blijkens de nota heeft het moment van beoordeling inmiddels plaatsgevonden: ook veelplegers zullen voorwerp worden van gedwongen afname van DNA materiaal na veroordeling.  Het moment waarop die wijziging in werking treedt echter, schuift naar achter: de wijziging zal niet per 1 januari 2008 ingaan, maar per 1 januari 2009.

In haar advies over het wetsontwerp DNA-onderzoek bij veroordeelden uit juni 2001 wees de Adviescommissie Strafrecht er reeds op, dat met die wet een principiële stap werd gezet op de weg van legitimering van inbreuken op fundamentele rechten van burgers ten gunste van preventie en efficiëntere opsporing en berechting. Met de wet is de relatie met de opsporing en bewijsvoering in een concrete strafzaak vervallen. De regering was zich daarvan blijkens de memorie van toelichting bij die wet bewust.

Thans wordt opnieuw een stap gezet op de weg van legitimering van inbreuken op fundamentele rechten: de kring van personen wordt blijkens de nota immers uitgebreid en zal vanaf 1 januari 2009 ook personen gaan betreffen die zich meermaals schuldig hebben gemaakt aan delicten als eenvoudige mishandeling, beschadiging en vernieling. Het gaat daarbij op delicten die thans nog niet onder Wet DNA-onderzoek vallen, zoals artikel 350 Sr. Verwezen wordt terzake naar het feit dat veelplegers voor grote overlast in de samenleving zorgen. De minister wijst er echter tegelijkertijd op dat een deel van deze veelplegers reeds onder de huidige wet vallen (voor zover zij veroordeeld zijn voor gewelds- of zedendelicten) terwijl aannemelijk is dat een deel van deze groep reeds in het vooronderzoek is of zal worden gedwongen tot (dan wel vrijwillig meewerkt aan) het afnemen van celmateriaal. Waarin zich dan de ‘pressing social need’ bevindt is de Adviescommissie Strafrecht niet geheel duidelijk.

De Adviescommissie Strafrecht merkt voorts op dat in de nota aandacht besteed had kunnen worden aan het probleem van de willekeurige toepassing van de wet, met name ten aanzien van minderjarigen. Rechtbanken hebben in beschikkingen op bezwaarschriften van strafrechtelijk minderjarigen tegenstrijdige beslissingen genomen, en er is een cassatieberoep in het belang der wet aanhangig. De Adviescommissie Strafrecht is van mening dat het het openbaar ministerie zou sieren niet standaard de toepassing van de wet te vorderen en het aan de veroordeelde over te laten bezwaar te maken (een piepsysteem dus), maar ambtshalve na te gaan of zich eventueel een uitzonderingsgrond voordoet zoals in de wet omschreven.